Deze keer een achtergrondverhaal over hygiëne door de eeuwen heen. Aanleiding voor deze duik in de geschiedenis was een bericht op onze Facebook-pagina over de vondst van een luizenkam. U gaat de tentoongestelde luizenkammen in het Archeologisch Museum Haarlem ongetwijfeld anders bekijken…

Met de hygiëne was het door de eeuwen heen slecht gesteld. Men leefde dicht op elkaar en waste zich nauwelijks. Rond 1500 werden badhuizen en stoombaden zelfs verboden omdat de huid er week van werd en de poriën zich na een bad openden. Daardoor konden de pestdampen gemakkelijk het lichaam binnendringen. Aldus de Frans lijfarts Ambroise Paré. Pas na 300 jaar collectieve badfobie kwam het water terug. De Italiaanse arts Geronimo Cardano klaagde in 1576 dat mannen en vrouwen onder de vlooien en luizen zaten, sommigen onder hun oksels stonken en de meeste een slechte adem hadden.

Romeinen
De Romeinen bracht nieuwe innovaties, zoals aquaducten, baden en toiletten. Verrassend genoeg waren de Romeinen op het gebied van hygiëne minder ver dan je zou verwachten. Uit de resultaten van diverse onderzoeken blijkt dat er in de romeinse tijd meer parasieten, luizen en vlooien voorkwamen dan in de ijzertijd en de middeleeuwen. Het badwater in de badhuizen werd nauwelijks ververst en vormde een perfecte verspreidingsbron. Het onderzoek van de Cambridge University en de vondst van talloze luizenkammen met eitjes duiden erop dat het in de openbare badhuizen krioelde van de luizen, vlooien en bedwantsen.

VOC-schepen
Met de hygiëne aan boord van een VOC-schip was het slecht gesteld. De mannen verbleven lange tijd op zee zonder vers voedsel of drinkwater. De luizen zorgden voor een ondraaglijke jeuk. Vlooien ratten en luizen konden zelfs voor een vlektyfus-epidemie zorgen. Regelmatig moesten de mannen aan boord zich laten ontluizen. Dit gebeurde op het “luizendek”, dit lag lager dan de overige dekken. De kans op overspringen van de luizen was daar kleiner omdat het meer afgeschermd was. Op het dek werd het haar gekamd met een speciale luizenkam waarvan de pinnetjes heel dicht op elkaar stonden om de eitjes te onderscheppen. De luizenkam in deze vorm bestaat in de huidige tijd nog steeds. Het kammen van het haar was een zogenaamd “luizenbaantje”.

Regenten van het Chirurgijnsgilde 1732

Pruikentijd
De Franse koning Lodewijk IV constateerde omstreeks 1670 dat er geen haar meer op zijn hoofd wilde groeien. Hij ging een pruik dragen. Hoe groter de pruik, hoe meer status en aanzien men verkreeg. De pruiken zaten onder de luizen en werden naar de pruikenmaker gestuurd om hem schoon te maken in kokend water. Om alle vieze luchten te verdragen werd er rijkelijk gebruik gemaakt van parfum. Met speciale krabbertjes probeerde men de ergste jeuk tegen te gaan, maar het ongedierte nestelde zich overal.

Baden in zee, Kent 1897

Reinheid
Rond 1750 begonnen vooraanstaande artsen en geleerden het nemen van een bad te propageren. Koud water werd beschouwd als goed voor de gezondheid. De Britse schrijver en arts Tobias Smolett schreef in 1757 onder andere dat verstopte poriën ronduit ongezond waren. De huid moest kunnen ademen, zodat het zweet weg kon. Hij was een van de eersten die een verband legde tussen reinheid en gezondheid. Artsen begonnen hun patiënten aan te raden om een bad te nemen in zee of naar een kuuroord te gaan.

De Jordaan in Amsterdam

Zaterdagavondbad
In de volkswijken hadden de bewoners rond 1900 nog geen stromend water en ook geen badkamer. Deze situatie duurde tot ver in de jaren 60, daarna kreeg elke huis zijn eigen toilet en badkamer. Het gezin ging een keer per week op zaterdagavond in bad in een grote teil of wastobbe. Het water moest eerst warm gestookt worden of worden gekocht bij de heetwaterstoker. De hele familie waste zich een voor een in de tobbe, zodat men ’s zondags schoon en in het beste goed in de kerk kon verschijnen. Na de Tweede Wereldoorlog wordt van ‘nette mensen’ verwacht dat zij in ieder geval deze wekelijkse wasbeurt hebben. Tussendoor wast men zich, mits er waterleiding is, met koud water bij de gootsteen.

Luizenkammen in het Archeologisch Museum Haarlem

Heden
In de huidige tijd wast men zich in de rijke landen soms wel twee keer per dag en is parfum bedoeld om lekker te ruiken en niet om ongewenste geurtjes te verdoezelen. Luizen en andere nare kriebelbeestjes bestaan echter nog steeds. Vooral kinderen op de lagere scholen hebben hier last van. Het begrip “luizenmoeder” is niet voor niets in het leven geroepen…..