In deze rubriek wordt elke maand kort en krachtig een bijzonder, apart of juist heel gewoon opgegraven voorwerp belicht. Deze maand betreft het een kogelpot. De scherven van deze potten zijn op diverse plekken in Haarlem aangetroffen, waaronder het kasteel Huis ter Kleef.

In tegenstelling tot wat de naam misschien doet vermoeden gaat dit niet om potten met kogels maar om bolvormige potten uit de middeleeuwen. Deze potten zijn te herkennen aan de vrijwel ronde vorm en een wijde opening. De kogelpot heeft zich rond negende eeuw ontwikkeld. Het oppervlak van de pot is ruw en meestal niet versierd. De naam is overigens pas veel later – begin twintigste eeuw – aan de potten gegeven.

Gebruik
De kogelpotten werden voor verschillende functies gebruikt, afhankelijk van het formaat van de pot. Zo zal de kleiner formaat pot zijn gebruikt voor het bereiden van voedsel en werden de grote potten vooral gebruikt voor opslag. Maar de potten konden ook gebruikt worden voor het serveren van voedsel.

Geschiedenis
De precieze tijd en plaats van ontstaan van de kogelpot is onduidelijk. In het begin van de middeleeuwen, nadat de Romeinen waren vertrokken, waren er weinig mensen die nog de kennis bezaten om aardewerk op een draaischijf te maken en werd er vaak vanuit Duitsland aardewerk ingevoerd. Rond de zevende eeuw werd de productie van eigengemaakt aardewerk weer opgepakt en ontwikkelde de kogelpot zich tot de meest voorkomende aardewerkvorm gedurende de middeleeuwen. De eerste bolvormige potten worden rond 700 in het Nederlands kustgebied gezien. In de hierop volgende zes eeuwen blijft de kogelpot het meest gebruikte aardewerk. Aan het einde van de dertiende eeuw is de hoofdrol van de kogelpot in Holland uitgespeeld, maar meer landinwaarts komen tot in de veertiende eeuw nog kogelpotten voor. Gedurende deze lange periode is de kogelpotvorm nagenoeg ongewijzigd gebleven. Het was dus een heel succesvolle ontwerp.

Vrouwenvingers
De potten werden binnen het huishouden zonder al te veel hulpmiddelen gemaakt. Dit was het geval voor veel eenvoudige gebruiksgoederen. Zo werd bijvoorbeeld zelf kleding gemaakt van zelf geweven textiel. Vermoedelijk werden de potten voornamelijk door vrouwen gemaakt. Onderzoek heeft uitgewezen dat de vingerafdrukken die in de potten staan vaak van vrouwen zijn. De kogelpot werd met de hand gevormd, zonder draaischijf en mist dus de kenmerkende fijne draairingen van gedraaid aardewerk.

Productie
De kogelpot werd van klei gemaakt. Nu heeft klei de eigenschap om bij het bakken te krimpen. Om dit te voorkomen werd er aan de klei potgruis, steengruis, schelpgruis of grof zand toegevoegd. Dit materiaal werd “margering” genoemd.
De plak klei werd met een vormstok in model geklopt totdat de juist vorm van het lichaam van de pot was bereikt. Daarna werden de hals en de rand erop gezet. De rand en de hals van de pot en het lichaam werden dus apart gevormd en daarna bij de schouder (nauwste halsopening) aan elkaar gezet.

De potten werden in open vuren of afgedekte ondiepe kuilen gebakken. Door de zuurstofarme omstandigheden kregen deze potten tijdens het bakken een grijze of grijszwarte kleur. In de dertiende eeuw zien we zoveel uniformiteit in de kogelpot dat er waarschijnlijk al ‘bedrijfjes’ waren die niets anders dan kogelpotten maakten. De randen zijn allemaal gedraaid en voorzien van een profiel. Vanaf dit moment zijn het de mannen die de productie van de potten overnemen van de vrouwen.

In deze periode kwam het ook in de mode om de buitenkant van de potten met kraslijnen van een bezem te versieren. Dit wordt borstelstreek-versiering genoemd. Ook wordt er soms voor de stabiliteit een standring onder de kogelpot gezet. Naarmate de draaischijf definitief het handwerk overneemt, komt er een meer variatie in het aardewerk en raakt de kogelpot op de achtergrond. De kogelpot verdwijnt dan na zes eeuwen trouwe dienst van het toneel.

Literatuur:

Verhoeven A.A.A., 1998: Middeleeuws gebruiksaardewerk in Nederland, Amsterdam

Diederiks A.,2011: Kogelpotten, uit oneindig Noord Holland, Huis van Hilde