Terug naar Huis ter Kleef!

Inmiddels vriest het dat het kraakt, maar de afgelopen twee weken was het prima graafweer. Samen met archeologen van archeologisch bureau BAAC werd onder auspiciën van Team Erfgoed van de gemeente Haarlem een archeologische begeleiding in de Haarlemmer Kweektuin uitgevoerd. Aanleiding voor de werkzaamheden was de aanleg van nieuwe nutsvoorzieningen voor de huidige gebruikers van de Haarlemmer Kweektuin.

Sleuven in het gras
Over een groot deel van het terrein zijn sleuven voor de nieuwe kabels en buizen gegraven. De kans was zeer groot dat er archeologische sporen zouden worden aangetroffen, aangezien onder het grasveld en de huidige bebouwing een hele voorhof van het kasteel Huis ter Kleef schuil gaat. Van daar dat de werkzaamheden met grote belangstelling werden gevolgd door de archeologen en leden van de AWH.

Voorhof van het kasteel
Van de voorhof is tegenwoordig nauwelijks meer iets te zien in de Haarlemmer Kweektuin, maar tijdens archeologisch onderzoek in de jaren negentig van de vorige eeuw is al een deel van de ommuringen en de bijgebouwen van het kasteel, waaronder het complete poortgebouw blootgelegd. Daarnaast zijn toen enkele delen van de gracht om de voorhof aangesneden. Gezien de omvang van de werkzaamheden voor de nieuwe nutsvoorzieningen was de kans groot om nog onbekende delen van de voorhof aan te treffen. Door de sporen in kaart te brengen krijgen we een completer beeld van de voorhof.

Moesbedden en skeletten
Tijdens de eerste week van de graafwerkzaamheden waren de sporen en vondsten bescheiden. Naast enkele paalsporen, greppel uit de prehistorie, een skelet van een paard en moestuinbedden uit de periode dat het terrein als stadskweektuin in gebruik was, zijn er wat munten aangetroffen. Een bijzonder vondst was een deel van een menselijk, waaronder een incomplete schedel. Het skelet moet nog goed worden onderzocht, maar gemeentelijk archeoloog Sem Peters vermoedt op basis van een nabij het skelet gevonden munt dat het skelet uit de zestiende of zeventiende eeuw dateert.

Grachten en muren
In de tweede week werden zowel een sleuf recht voor de kaatsbaan -de zestiende-eeuwse ‘indoor tennisbaan’ van de heren van Brederode en tegenwoordig huisvesting voor de Yogastudio- als naast de witte nieuwbouw uit de jaren tachtig een sleuf gegraven. In beide sleuven werden stukken van de ommuring van de voorhof aangetroffen, evenals delen van de gracht die om het gehele voorhofterrein heeft gelegen. Naast scherven keramiek uit de zestiende en zeventiende eeuw zijn er enkele interessante voorwerpen van metaal gevonden. Zo is een van de metalen voorwerpen waarschijnlijk een wapen in de vorm van een hellebaard, een soort piek op een lans. Een ander intrigerend voorwerp is een klein bakje van loodtin met tekst (VENEZIA) en decoratie. Mogelijk gaat het om een relikwieëndoosje.

Uitwerken
De komende twee jaar worden alle sporen en vondseten door de archeologen van BAAC in detail uitwerkt en volgt een rapportage. De verwachting is dat het beeld van de voorhof dankzij de archeologische begeleiding van de aanleg van de nieuwe nutsvoorzieningen binnenkort een stuk completer zal worden!

Media
Artikel Haarlems Dagblad (2 februari 2018)
Filmpje RTV Noord-Holland (2 februari 2018)

Een middeleeuwse kloostermop met pootjes

In deze rubriek wordt elke maand kort en krachtig een bijzonder, apart of juist heel gewoon opgegraven voorwerp belicht. Deze maand betreft het een middeleeuwse kloostermop.

Tijdens opgravingen worden regelmatig gebruiksvoorwerpenDSC00963 aangetroffen, die ons van alles vertellen over het dagelijks leven van weleer. Naast al deze aansprekende voorwerpen worden er soms ook heel gewone zaken opgegraven, zoals bouwmateriaal in de vorm van spijkers, stukjes vensterglas en bakstenen. Deze vondsten kunnen ons iets vertellen over de vroegere bebouwing, de materialen die men gebruikte en waar deze oorspronkelijk zijn gemaakt. Maar soms vertelt het bouwmateriaal ons nog net even wat meer, zoals de kloostermop met daarin de afdrukken van een klein hoefdier.

Gebouw van steen
0.90KLEV.1001De kloostermop –de vroege voorloper van de huidige baksteen- is afkomstig van het kasteel Huis ter Kleef in Haarlem en is tijdens het archeologisch onderzoek van de AWH in de periode 1990-1994 opgegraven. De kloostermop is gebruikt voor de bouw van het oudste deel van het kasteel, namelijk een middeleeuwse woontoren, uit de periode rond 1250. Het moet toen één van de weinige stenen gebouwen in de wijde omgeving zijn geweest en het zal ongetwijfeld indruk op de inwoners van het ontluikende stadje Haarlem hebben gemaakt. Wie de woontoren heeft gebouwd is helaas niet overgeleverd, maar het moet zeker een vermogend -en waarschijnlijk van adel- persoon zijn geweest. In de loop der eeuwen is de woontoren uitgebreid tot een heus kasteel, tot het in 1573 na het beleg van Haarlem door de Spanjaarden werd opgeblazen.

Blokken tufsteen
Wie de afmetingen van de kloostermop bekijkt, krijgt haast medelijden met de 0.90KLEV.0227middeleeuwse metselaars die de woontoren hebben gebouwd. Want met een lengte van 30 cm, een breedte van 15 cm en een dikte van 8 cm was de kloostermop aardig aan de maat. Deze afmetingen zijn gebaseerd op de blokken tufsteen die voor de ‘uitvinding’ van de kloostermop voor het bouwen van belangrijke gebouwen, zoals de vroege voorganger van de Grote of St. Bavokerk werden gebruikt. De kloostermoppen namen echter al snel in afmeting af. Vermoedelijk omdat kleinere vormen bakstenen niet alleen beter verwerkbaar waren op de bouwplaats, maar ook makkelijker waren om te hanteren tijdens het productieproces.

Droogproces
DSC00984Kloostermoppen en bakstenen werden gemaakt van klei. Nadat de klei in een mal tot een kloostermop was gevormd, werd deze samen met vele honderden anderen te drogen gelegd, voordat ze in een oven werden gebakken. Tijdens het droogproces kon het gebeuren dat de nog natte klei van de kloostermoppen werden belopen door dieren of mensen. Zo zijn er diverse kloostermoppen en bakstenen bekend met afdrukken van kindervoetjes en pootafdrukken van katten en honden. De verrassing van de opgravers was groot toen de kloostermop van Huis ter Kleef vol met afdrukken van kleine hoeven en glijsporen bleek te zitten. Het betreft een kleine hoefafdruk, mogelijk van een ree, geit of een schaap. De kloostermop is na het drogen gewoon gebakken en rond het jaar 1250 gebruikt bij de bouw van de woontoren.

Verhaal
Wie kon bevroeden dat deze kloostermop eerst eeuwen zat ingemetseld, daarna in 1573 met het kasteel de lucht in vloog en weer eeuwen later door enthousiaste amateurarcheologen in de grachtvulling werd aangetroffen. Kortom, deze ogenschijnlijk wat saaie kloostermop vertelt ons na ruim 750 jaar een fascinerend verhaal!

0.90KLEV.0375

Graven in de Bavokerk!

De afgelopen week was het een drukte van belang in de Grote of St. Bavokerk aan de DSC09604Grote Markt in Haarlem. In de kerk werd alweer voor het derde jaar opgegraven. In de loop van een kleine week veranderde het interieur van de kerk in een maanlandschap vol kuilen en hopen zand, maar aan het einde van de week was alles weer netjes opgeruimd en aangeveegd. Onder leiding van de Haarlemse stadsarcheoloog groeven de leden van de Archeologische Werkgroep Haarlem enthousiast een handje mee.

Tufstenen kerk
DSC09279De afgelopen twee jaar werden al delen van de tufstenen kerk uit de dertiende eeuw blootgelegd. Hierbij ging het om de twee zijmuren en de achtergevel, het koor genaamd. Aanleiding voor de eerste archeologische stappen in de Grote of St. Bavokerk vormde de restauratie van een negentiende eeuws grafmonument van twee waterstaatkundige heren. Uit historische bronnen was bekend dat er bij de aanleg van dit monument tufsteen was waargenomen. De restauratie van het monument deed dan ook de archeologische alarmbellen rinkelen.

Muren en een verbrand vloertjeDSC09408
In 2014 was binnen enkele slechts uren de tufstenen muur binnen het grafmonument blootgelegd en volgde een speurtocht naar de overige muren van deze vroege kerk. Aangezien de kerken in deze tijd volgens een vaste maatverhouding werden gebouwd, kon vervolgens gericht worden gezocht. Zodoende konden beide buitenmuren worden gelokaliseerd en bleek de muur maar liefst een meter breed en 2.5 meter diep gefundeerd te zijn. In 2015 werd naar het koor van de tufstenen kerk gezocht. Hoewel het koor van vergelijkbare kerken veelal rond of als een rechthoekige uitstulping werd gebouwd, bleek de Haarlemse versie een geheel rechte koormuur te hebben. Daarnaast werd tijdens deze campagne een deel van een verbrande vloer met tegeltjes blootgelegd en volgden meer muurdelen van de tufstenen kerk.

DeuropeningDSC09448
Dit jaar stond de zoektocht naar de (zij)ingang van de tufstenen kerk centraal. Deze zou zich -op basis van de standaard bouwwijze – in de noordmuur aan de zijde van de Grote Markt moeten bevinden. De vraag was dan ook of er nog iets van de oorspronkelijke ingang zou resteren. Het lijkt er ook op dat deze is gevonden, al vergt het nog de nodige studie. Daarnaast is er weer allerlei muurwerk gevonden. Een deel hiervan is van tufsteen, maar er zit ook veel baksteen tussen. Van de buitenzijde van de tufstenen noordmuur is ook een prachtige plint blootgelegd.

KelderDSC09527
Aan de zijde van de Oude Groenmarkt werd onderzocht of de veertiende eeuwse bakstenen opvolger van de tufstenen kerk niet wat breder is geweest dat tot nu toe werd aangenomen. Aanleiding hiervoor vormde de vondst van een kelder onder de zeventiende eeuwse aanbouw. In de keldermuur werden tal van grote oude maten bakstenen en een fragment tufsteen waargenomen. Nadat de zerken waren gelicht is tussen de vele recente kabels en buizen gegraven naar aanwijzingen. Alhoewel de muur tot op het grondwater is blootgelegd, zal het nog de nodige tijde vergen om alles goed te overdenken. Gelukkig zijn alle bevindingen in het veld vastgelegd in dagrapporten, op foto’s en tekeningen.

VondstenDSC09369
Naast de nodige muren werden diverse andere vondsten gedaan, waaronder onderdelen van skeletten. De graven zijn in de negentiende eeuw massaal geruimd, waardoor tijdens de opgraving veelal losse onderdelen werden aangetroffen. Alleen op het allerdiepte niveau waren nog enkele begravingen aanwezig. Daarnaast werden tijdens het graven en zeven van de grond diverse scherven keramiek aangetroffen en kon met behulp van de metaaldetector tientallen munten worden geborgen. Een zéér bijzondere vondst werd door de Haarlemse stadsarcheoloog tijdens het zeven van de grond gevonden, namelijk een fraaie pijlpunt van vuursteen uit de steentijd. Deze pijlpunt dateert van ver voor de kerk, maar illustreert wel dat er al heel lang geleden ‘Haarlemmers’ op deze locatie met pijl en boog rondliepen.

VervolgDSC09488
De komende tijd worden alle vondsten, foto’s en tekeningen van de muren uitvoerig door de archeologen van de gemeente Haarlem bestudeerd en zullen de bevindingen worden gepubliceerd. Naast veel informatie leverde de laatste campagne ook weer nieuwe vragen op. Zo blijft de toren van de tufstenen kerk intrigeren. Kortom, het zand is dan wel teruggestort in de werkputten en de zerken zijn teruggeplaatst, maar wellicht moet archeologie-minnend Haarlem februari 2017 toch maar vast in de agenda vrijhouden…