Gruis pluizen, scherven dateren en zelf potjes tekenen. Het kon allemaal tijdens de Archeologiedag op zaterdag 12 oktober jl. in het Archeologisch Museum Haarlem. Samen met de vrijwilligers van het museum lieten de leden van de Archeologische Werkgroep Haarlem e.o. ruim 175 geïnteresseerden – jong, oud, Haarlemmer of van ver over de grens- kennismaken met de leuke en boeiende wereld van de Nederlandse archeologie!
Hieronder enkele actiefoto’s om nog even na te genieten:
Op zaterdag 12 oktober organiseren Team Archeologie Haarlem, het Archeologisch Museum Haarlem en de Archeologische Werkgroep Haarlem weer diverse activiteiten tijdens de Nationale Archeologiedagen. Er zijn leuke workshops, demonstraties en kinderactiviteiten. De activiteiten vinden plaats in het Archeologisch Museum, tussen 12.00 en 16.00 uur en zijn gratis toegankelijk. Tijdens de Archeologiedagen kan iedereen die geïnteresseerd is kennis maken met de leuke en boeiende wereld van de Nederlandse archeologie!
Programma:
Workshop gruis uitvlooien (doorlopend)
Uit de gracht van het middeleeuwse kasteel Huis ter Kleef is heel veel fijn gruis opgegraven. In dit gruis bevinden zich allerlei interessante resten, zoals botjes, schelpen en kleine voorwerpen. Denk aan knoopjes, dobbelsteentjes en spelden. Help mee met het uitzoeken van de honderden kilo’s gruis. Gewapend met een pincet en een vergrootglas kun je gelijk aan de slag.
Workshop leren scherven determineren (doorlopend)
Tijdens opgravingen worden vaak enorme hoeveelheden scherven keramiek gevonden. Help mee met determineren van de scherven. Aan de hand van kenmerken van de scherf ontdek je in enkele stappen van welk voorwerp de scherf afkomstig is en hoe oud de scherf is. We hebben een handige schervenplattegrond voor je gemaakt. Je hoeft dus echt geen volleerd archeoloog te zijn om mee te doen.
Demonstratie potjes tekenen (doorlopend)
Benieuwd wat er met alle opgegraven potjes wordt gedaan? Kijk mee met een echte tekenaar en leer waarom alle potten heel precies worden opgemeten en getekend. Ook zijn er archeologische boeken aanwezig waarin je kunt zien wat er met de tekeningen wordt gedaan en waarom ze zo belangrijk voor archeologen zijn.
Over de Nationale Archeologiedagen
De Haarlemse Archeologiedag is onderdeel van de Nationale Archeologiedagen. In dit weekend organiseren archeologen, amateurarcheologen en vrijwilligers allerlei activiteiten voor iedereen die geïnteresseerd is in het rijke verleden van ons land en de leuke en boeiende wereld van de Nederlandse archeologie. Dit jaar worden de Nationale Archeologiedagen alweer voor de vijfde keer georganiseerd. En Haarlem doet al vanaf het prille begin enthousiast mee!
Locatie:
Archeologisch Museum Haarlem
Grote Markt 18k
12.00 -16.00 uur
Alle activiteiten zijn gratis! (aanmelden niet nodig)
Meer informatie:
www.archeologiedagen.nl
De eerste excursie voor 2018 staat in de steigers en er wordt al volop gepland voor komende graafwerkzaamheden. Daarnaast gaan we natuurlijk enthousiast voort met het puzzelen en onderzoeken van de vele scherven uit de gracht van kasteel Huis ter Kleef etc. Maar graag kijken we nog even achterom, want 2017 weer een topjaar voor de Haarlemse archeologie!
Scherven en gruis
Op de woensdagavonden werd met veel geduld gepuzzeld aan de vele duizenden scherven uit de westgracht van het kasteel Huis ter Kleef. Uit de scherven herrees vooral keukengerei in de vorm van kookpotten, vetvangers en koekenpannen. De vele voorwerpen werden aansluitend gefotografeerd en getekend. Daarnaast werd -samen met vrijwilligers van het Archeologisch Museum Haarlem- op woensdagochtend trouw het gruis uit de gracht van het kasteel uitgezocht, waarbij naast schubben, botjes en pitten ook nestels, pleisterwerk, knoopjes en zelfs een stukje textiel werden gevonden.
Boren
Samen met gemeentelijk archeoloog Sem is de ondergrond van het kasteel Huis ter Kleef door middel van grondboringen uitgebreid in kaart gebracht. Naast delen van de grachten die om de verdwenen voorhof hebben gelegen, werd ook een akkerlaag uit de prehistorie gevonden. Daarnaast kon de omvang van de kasteelgracht worden vastgesteld.
Meegraven
Na de ontdekking van de stadsmuur aan de Kinderhuisvest is de bijbehorende stadsgracht door een archeologisch bureau onderzocht. Diverse AWH-leden hebben daarbij enthousiast kunnen meehelpen. In de vulling van de stadsgracht zijn veel scherven keramiek uit de zeventiende eeuw opgegraven. Daarnaast hebben enkele leden meegeholpen bij het onderzoek van archeologisch bureau RAAP in de Waalse kerk in Haarlem. In het zand onder de vloer vond een van de AWH-leden met de metaaldetector maar liefst 45 munten. Deze munten dateren van circa 1520 tot eind negentiende eeuw. Tot slot werd AWH-lid en lokale deskundige Theo een archeologische begeleiding uit op de locatie Vijverpark in Overveen. Op dit terrein was in de twintigste eeuw het Marine hospitaal gevestigd en van de 17e eeuw tot 1900 stond hier blekerij Vreugdenberg.
Opgraving Haarlemse Beek
Tijdens de Nationale Archeologiedagen werd onder grote belangstelling van het publiek en de media de Haarlemse beek achter het Haarlemse stadhuis opgegraven. Onder leiding van het team van Bureau Archeologie Haarlem hebben de AWH-leden enthousiast geholpen om de overkluizing van de Haarlemse Beek bloot te leggen. Daarnaast werd de onderste trede van de Vredestempel weer in het zicht gebracht.
Lezingen en rondleidingen
Naast de archeologische werkzaamheden worden de ontdekkingen ook graag gedeeld met het publiek. Zo werden er tijdens de Haarlemse Dag van de Architectuur en de Open Monumentendag diverse rondleidingen in de Haarlemmer Kweektuin gehouden, waarbij de verdwenen grachten, de voorhof en het kasteel werden toegelicht. Voor de leden van de Historische Vereniging Haerlem werd samen met gemeentelijk archeoloog Sem een lezing in de Haarlemmer Kweektuin gegeven, waarbij de opgravingen uit begin jaren negentig en het booronderzoek van 2017 en de bouwhistorie van de Kaatsbaan werden belicht. Tijdens het Rondje Bakenes werden in de Bakenesserkerk diverse speedlezingen over de AWN-opgraving Krom 29-39 gehouden, waarbij het publiek in een kwartier werd bijgepraat over middeleeuwse ophogingslagen, beerputten uit voorbije eeuwen en tal van leuke vondsten.
Communicatie
Via de AWH-website zijn regelmatig nieuwtjes, activiteiten en vondsten van de maand (10 stuks) met het publiek gedeeld. Nieuw dit jaar was een eigen AWH Facebook-pagina. In totaal zijn er 105 (!) berichten in een jaar tijd geplaatst. De berichten worden zeer goed bezocht.
Excursies
In het kader van de eigen kennisontwikkeling reisden de AWH-leden ook een paar keer terug in de tijd. Zo werden de ruïne van Slot Teylingen in Sassenheim en het Huis van Hilde in Castricum bezocht. In Haarlem werd tot slot deelgenomen aan de Pottenbakkers-rondleiding van het Gilde, waarbij diverse locaties werden bezocht waar Haarlemse pottenbakkers hadden gewoond en gewerkt.
Kortom, 2017 was een schitterende jaar vol archeologie! Dank aan het team van Bureau Archeologie Haarlem en de vrijwilligers van het Archeologisch Museum Haarlem voor de fijne samenwerking. We maken van 2018 samen weer zo’n mooi jaar voor de Haarlemse archeologie!
In deze rubriek wordt elke maand kort en krachtig een bijzonder, apart of juist heel gewoon opgegraven voorwerp belicht. Deze maand betreft het een snelle met bijzondere decoratie.
Bij de opgraving van Huis ter Kleef zijn fragmenten van meerdere snellen gevonden. Snellen zijn slanke drinkkannen van steengoed. De snelle heeft een hoge cilindrische, naar boven enigszins conisch toelopende grondvorm. De vorm is afgeleid van houten voorwerpen die kuipers maakten. Kenmerkend zijn de banden onder en boven, die lijken op hoepels die de oorspronkelijk van hout gemaakte voorwerpen bijeenhielden. Ze zijn in Siegburg vervaardigd, een plaats niet ver van Keulen. Enkele typische producten die daar gemaakt werden zijn o.a. trechterbekers en Jacobakannen. Kenmerkend is het gebruik van witte klei. In de tweede helft van de 16de eeuw komt de slanke snelle in de plaats van de Jacobakannen.
Reliëfdecoraties
De snellen zijn vaak uitbundig versierd met reliëfdecoraties. Deze fijn uitgewerkte reliëfs waren mogelijk vanwege de fijne structuur van de klei. In kleimatrijzen konden de versieringen gemaakt worden, die vóór het bakken op de snelle konden worden aangebracht. Dit worden appliques of in het Duits ‘Auflagen’ genoemd. Veel reliëfornamenten werden naar het voorbeeld van prenten of plaquettes uitgevoerd. Veel scenes kwamen uit de bijbel of de mythologie, maar ook wel uit het profane leven. Verhalen uit het Oude Testament komen veel voor en uit het Nieuwe Testament vooral de gelijkenissen van Jezus. De verhalen sluiten aan bij de alledaagse belevingswereld van de mensen. Ook werden scenes in medaillons of in ruiten aangebracht, met daaromheen ornamenten met ranken en grotesken.
Deugden
De hoge vorm van de snelle leent zich bij uitstek voor het aanbrengen van langwerpige rechthoekige appliques. Het exemplaar van Huis ter Kleef is daar een goed voorbeeld van. Hier zijn vrouwen, gedeeltelijk naakt, in draperieën afgebeeld. Het zijn personificaties van deugden. Hoe moet je abstracte begrippen zoals deugden uitbeelden? Al vanaf de Oudheid zijn deugden afgebeeld in de vorm van vrouwenfiguren met attributen om ze beter herkenbaar te maken. In de Griekse oudheid noemde Plato al vier deugden die burgers moesten bezitten in de ideale stadstaat: de vier kardinale deugden Prudentia (Wijsheid), Temperantia (Matigheid), Fortitudo (Dapperheid, Kracht) en Justitia (Gerechtigheid). Later worden daar de drie christelijke deugden aan toegevoegd: Fides (Geloof) Spes (Hoop) en Caritas (Liefde).
Caritas en Fortitudo
Als voorbeeld voor de snelle uit Huis ter Kleef hebben plaquettes van Peter Flötner (werkzaam in Nürnberg) gediend, die hij ca. 1540 heeft gemaakt. Dit zijn plaatjes van lood met een voorstelling in reliëf. Ze konden gebruikt worden als voorbeelden voor edelsmeedwerk en ook keramiek. Zo zijn ze ook gebruikt als voorbeeld voor Keuls steengoed. Dankzij de voorbeelden van Peter Flötner zijn de details ook beter te verklaren. Op de Kleefse snelle zijn Caritas en Fortitudo te herkennen. Caritas, die in een landschap staat, is de vrouw met een kind op de arm en een tweede kind aan haar voeten. Het grotere kind reikt haar een peer aan, een verwijzing naar de liefde van Christus. Het is grotendeels verdwenen maar het hoofdje en armpje met de peer is nog te zien. Het opschrift boven haar hoofd luidt: DE LIEFTDE. Het landschap van Flötner is hier gereduceerd tot een boompje.
De volgende figuur is Fortitudo de Kracht of Dapperheid, die als attribuut de zuil heeft. Ook zij staat in een landschap. Haar rechterarm rust op een stuk zuil en aan haar voeten ligt een kapiteel. Haar hoofd ontbreekt en een groot deel van de banderol boven haar hoofd. Nog wel te lezen is: D. .TE… waarschijnlijk DE STERCKEIT. Van de derde figuur is weinig over, alleen nog een kelk en een stuk van de draperie. Aan de hand van de voorbeelden van Peter Flötner komt Fides, het Geloof in aanmerking. Zij heeft als attribuut de kelk met hostie en het kruis.
De snelle uit Huis ter Kleef kan vergeleken worden met complete exemplaren van het Hetjens Museum in Düsseldorf, een keramiekmuseum. Daar zijn soortgelijke snellen in de collectie waarop bovengenoemde deugden te zien zijn. De deugd Fides heeft als opschrift DER GHELOF en het opschrift van Fortitudo kon aangevuld worden.
Tegenhangers
De deugden hadden ook tegenhangers. Tegenover Caritas staat Avaritia (Gierigheid), tegenover Fides Infidelitas (Ongeloof) en Idolatria (Afgoderij) en tegenover Fortitudo Timor (Vrees). De kerk vond vooral de ondeugden Libido (Lust) en Avaritia (Gierigheid.) het slechtst. Deugden en ondeugden konden in allerlei combinaties op snellen worden aangebracht. In het Hetjens Museum is bijvoorbeeld een snelle met Fortitudo met Hovaardigheid en Toorn te zien.
De decoraties op het steengoed hadden een betekenis voor de gebruiker. In samenhang met een humanistische vorming diende het beeld tot stichting en lering. Deugden waren er om nagestreefd te worden, voor ondeugden moest men oppassen.
In deze rubriek wordt elke maand kort en krachtig een bijzonder, apart of juist heel gewoon opgegraven voorwerp belicht. Deze maand betreft het een Chinese kom van porselein.
Een karakterkom
In 1978 werd op het terrein van het voormalige Brinkmann-complex aan de Grote Markt 
een dubbele, in elkaar overlopende beerput geborgen. Porselein maakte een belangrijk deel uit van deze put. Veel scherven met Chinese karakters bleken uiteindelijk een kom te vormen. De ene kant van de kom toont een paneel met een rivierlandschap met een grote boot met baldakijn waaronder drie figuren zitten en achteraan twee stuurlieden, met op de achtergrond water, rotsen, bomen en gebouwtjes. Aan de andere zijde zijn 32 rijen van 11 karakters te zien en op de bodem van de kom bevindt zich het vier-karaktermerk Yongle nianzhi. Dit betekent: gemaakt in de periode van keizer Yongle (1403-1425). Het merk dient slechts als versiering en verering. De kom dateert echter niet uit die tijd, maar uit circa 1620-1630.
Porselein in Nederland
Het eerste Chinese porselein bereikte Nederland, vanaf het begin van de zeventiende eeuw, in grote hoeveelheden. Het wordt ook wel kraakporselein genoemd, naar de Portugese schepen (carraca’ s) die het naar Europa vervoerden. Een andere naam is Wanli-porselein, genoemd naar keizer Wanli die regeerde van 1573-1619. Voor een beslissende doorbraak van kraakporselein in Nederland zorgden twee veilingen (1602 en 1604) van scheepsladingen met een aanzienlijke hoeveelheid porselein, die op de Portugezen waren buitgemaakt. In 1604 bracht de lading van de Santa Catharina 3,5 miljoen gulden op!
Het porselein was een sensatie. De hardheid, glans en de diep blauwe kleur op helder wit 
boeiden de Hollanders en iedereen wilde het bezitten. Rijke burgers konden het zich veroorloven en stalden het porselein uit in kasten. Al gauw gaan de Hollandse kooplieden zelf op zoek naar porselein en kopen zo veel mogelijk op van Chinese handelaren in Bantam op Java. Na de stichting van een handelspost op Formosa in 1624, concentreerde de porseleinaankoop zich hier. Dan gaat men ook bestellingen doen. Van hout gedraaide beschilderde monsters werden aan de Chinezen meegegeven om na te maken. In 1623 en 1626 bestelt de VOC ‘ karakterkommen’, waarmee de Rode-Klif- kommen bedoeld kunnen zijn. Op schilderijen van Jacques Linard uit 1627 en 1638 met het onderwerp ’De vijf zintuigen’ zijn dergelijke kommen te zien.
Dichter Su Dongpo
De Chinese tekst op de kom behoort tot de beroemdste in de Chinese literatuur. Het is een prozagedicht van Shu Shi (dichtersnaam Su Dongpo, 1036-1101). Hij was ambtenaar, essayist en dichter. Hij was een weldenkend man die eerlijk zijn mening gaf en het vaak oneens was met de regeringspolitiek. Zijn verzet tegen hervormingswetten leidde uiteindelijk tot zijn verbanning. De tekst op de buitenzijde van de kom is het ‘Tweede gedicht van de rode klif’. Hierin wordt beschreven hoe de dichter op een maanlichte novemberavond in 1082 met twee gasten in zijn bootje naar de Rode Klif gaat, die hij voor de tweede maal beklimt. Wanneer hij alleen de top bereikt, slaakt hij een kreet van ontzag wanneer hij in de diepte het paleis van de riviergod meent te zien. Op de terugweg scheert een kraanvogel over de boot met de drie mannen. Die nacht droomt de dichter van een daoïstische priester, in wie hij de kraanvogel (een bekend onsterfelijkheidssymbool) herkent alvorens wakker te schrikken.
Andere kommen
Een aantal kommen met dit gedicht is te vinden in musea zoals het Rijksmuseum, het Groninger museum en het British Museum. Ook zijn dergelijke kommen geëxporteerd naar het Midden-Oosten. In het Topkapi museum in Istanbul zijn ze te vinden. Verder zijn er eenvoudiger uitgevoerde exemplaren met het Rode-Klif-motief opgedoken uit het Hatcher wrak, genoemd naar kapitein Hatcher die de lading heeft geborgen. Dat schip zonk omstreeks 1640-1645 in de Zuid-Chinese Zee.
Pdf met de tekst van het gedicht
tekst-gedicht-red-cliff-kom
Foto Grote Markt: Noord-Hollands Archief
Afgelopen september werd met veel enthousiasme een nieuwe lading scherven keramiek
uit de slotgracht van kasteel Huis ter Kleef voor onderzoek uit het depot gehaald. Hiermee is de laatste fase van de uitwerking van de slotgracht ingeluid. De vele honderden kilo’s scherven uit de westgracht van het kasteel zijn inmiddels uitgepakt en zorgvuldig per keramieksoort op de uitwerktafels uitgestald. Inmiddels wordt er volop gepuzzeld en gaan de scherven beetje bij beetje hun boeiende verhaal prijsgeven. Al met al de hoogste tijd voor een tussenstand.
Keuken
De scherven keramiek zijn in de periode 1990-1994 in de slotgracht direct naast de 
vermoedelijke keuken van het kasteel opgegraven. De verwachtingen van de AWH-leden waren zodoende hooggespannen. Er komt uit dit grachtdeel niet alleen zeer veel vondstmateriaal, maar het zou vooral om keukengerei kunnen gaan, waaronder kookpotten, bakpannen en zogenaamde vetvangers. Dit beeld werd tijdens het uitleggen van de vele scherven al bevestigd. De scherven van kookpotten en bakpannen bleken zeer talrijk, evenals scherven van kommen en schalen. Vrijwel allemaal van het kenmerkende roodbakkende aardewerk.
Puzzelen
De vele scherven zijn de afgelopen maanden zorgvuldig bekeken en aan elkaar gepast. 
Hierdoor groeide uit de vele losse scherven spontaan allerlei vormen van kookpotten, bakpannen, kommen etc. Soms ging het snel, maar meestal kostte het wat tijd voor er wat aan elkaar paste. Opvallend is dat van veel voorwerpen maar voor een deel compleet konden worden gepuzzeld. De overige scherven lijken vooralsnog te ontbreken. Mogelijk bevinden deze scherven zich in de diepere lagen van de westgracht. Deze lagen konden vanwege de enorme hoeveelheid scherven niet tegelijk worden uitgelegd en worden komend jaar onderzocht. Daarnaast zijn wellicht niet alle scherven van een gebroken voorwerp op dezelfde plaats weggegooid. Zo is uit andere grachtdelen bekend dat er soms scherven uit verschillende delen van het kasteel aan elkaar passen. Interessant, want dit leert ons hoe men het afval soms weggooide.
Oud en nieuw
Tijdens het puzzelen bleek ook dat de westgracht keramiek uit 
verschillende eeuwen bevat. Het kasteel is in 1573 door de Spanjaarden opgeblazen. De meeste keramiek dateert dan ook van voor deze datum. Her en der zijn in de bovenste lagen ook scherven uit latere tijden gevonden, waaronder porselein uit de achttiende eeuw. Op zich niet zo gek want de ruïne werd in latere tijden gebruikt als (bak)steengroeve en plek om te flaneren. De oudste scherven uit de gracht dateren uit de dertiende eeuw. Het zijn niet veel scherven, maar ze tonen wel aan dat het kasteel in die tijd al bestond.
Tafelgerei en sanitair
Naast de vele scherven van typisch keukengerei zijn er ook de nodige scherven van 
voorwerpen met een andere functie gevonden. Dit betreft bijvoorbeeld schenkkannen van steengoed uit verschillende perioden en van verschillende productiecentra. Daarnaast zijn er ook diverse scherven van pispotten aangetroffen. Opmerkelijk want er zijn in het kasteel ook drie privaten (toiletten) met bijbehorende latrinekokers aangetroffen, waar men de behoefte op kon doen. Dergelijke vondsten geven ons een beeld van het gebruik van de verschillende kasteelruimten.
De eerste potten zijn inmiddels bij elkaar gepuzzeld. De komende periode wordt dit voor de vele resterende scherven eveneens gepoogd. De herkenbare modellen worden aansluitend gelijmd, gedateerd, getekend en gefotografeerd voor de catalogus met voorwerpen. Uiteindelijk komt alles in een fraai dik rapport. Maar zover is het nu nog niet… Wordt vervolgd.
Eindelijk was het dan zover… Met veel plezier zijn we van de week gestart met de 
uitwerking van de laatste keramiek uit de slotgracht van het kasteel Huis ter Kleef. Het betreft hier niet zomaar wat keramiek, maar het gaat om 47 kratten met enkele honderden kilo’s scherven uit de slotgracht naast de keukenvleugel. Naar verwachting zal er dus veel keukengerei in de vorm van kookpotten, bakpannen, kommen kunnen worden aangetroffen.
Puzzelen
Alle scherven keramiek worden netjes per vondstlaag en per keramieksoort uitgelegd, 
waarna de verschillende scherven uitgebreid aan elkaar worden gepast. Na verloop van tijd ontstaan er zo complete en herkenbare voorwerpen uit de losse scherven. Deze voorwerpen worden zorgvuldig gelijmd, gefotografeerd en getekend. Alle voorwerpen en de resterende scherven worden vervolgens gedateerd.
Vragen
Om inzicht te krijgen in de handelsrelaties uit het verleden wordt waar mogelijk de productieplaats van de potten en pannen in kaart gebracht. Ook wordt de oorspronkelijke functie van de voorwerpen bepaald waardoor er een goed beeld ontstaat van de verschillende gebruiksfuncties. Samen met de vondstlocatie in de slotgracht geeft dit aan welke activiteiten, in welke periode, waar in het kasteel hebben plaatsgevonden. Met andere woorden, waar in welke periode werd gegeten, gekookt en geslapen. Ook kan aan de hand van de gedateerde keramiek worden vastgesteld in welke periode het kasteel is gebou
wd en wanneer en vleugels en torens zijn aangebouwd. Na afronding van het onderzoek worden de bevindingen in dik wetenschappelijk rapport en een fraai glossy publieksboek gepubliceerd.
Opgraving
De opgraving van het kasteel Huis ter Kleef heeft in de periode 1990-1994 plaatsgevonden. Na het eerste publieksboek ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van Haarlem en de bijbehorende tentoonstelling in het Archeologisch Museum Haarlem, is in 1996 gestart met de grootschalige uitwerking van het hele kasteelcomplex. Dit betreft zowel het kasteel, de omringende slotgracht als het bijbehorende voorhof met bijgebouwen. In de afgelopen jaren zijn vrijwel alle vondsten uit de slotgracht onderzocht, waaronder veel voorwerpen van metaal, bouwmateriaal, leer, bot, textiel en hout. Samen vormen ze een belangrijk onderdeel van het unieke verhaal over de bewoningsgeschiedenis van dit Haarlemse kasteel.
Archeologische Werkgroep Haarlem 